بنام آنکه جان را فکرت آموخت
چراغ دل به نور جان برافروخت

با روی کار آمدن دولت یازدهم، مذاکرات پرونده هسته ای جمهوری اسلامی ایران با نمایندگان 5+1 در ژنو به مدیریت محمدجواد ظریف در اواخر سال ۲۰۱۳ در نیمه شب یکشنبه 24-Nov مصادف با ۳ آذر ۱۳۹۲ به توافقی تحت عنوان «Joint Plan of Action» (ترجمه: برنامه اقدام مشترک) رسید که بازخوردهای مختلفی از جناح های مختلف به همراه داشته است. در همان یک ماه نخست، تحلیل ها و نقدهای متعددی به این توافقنامه از سوی نخبگان و برخی رسانه ها ارائه شد که منتقدین با توهین ها و برچسب های مختلف از سوی دولتمردان و شخص آقای رئیس جمهور مواجه شدند! اکنون که به پایان دوره شش ماهه گام نخست توافق نزدیک می شویم و در آستانه توافق بر سر گام نهایی هستیم، اینجانب بر خود می دانم که سهمی در این میان ایفا کنم و به نوبه خود گام کوچکی در راستای آگاهی و تنویر افکار عمومی درباره واقعیات این توافقنامه بردارم.

ابتدا لازم می دانم بیان کنم که این اقدام در لبیک به فرمایشات رهبری مبنی بر «بیدار بودن» و «مطلع بودن ملت» است. ایشان در فرمایشات شان درباره مذاکرات ژنو تاکید داشتند برای آنکه در این مذاکرات ضرر نکنیم: «... ملت باید بیدار باشد، بداند چه اتفاقی دارد می افتد ...» و تلاش اینجانب نیز در همین راستاست. [همچنین بخوانید: اندر احوالات توافقنامه ژنو ]. باشد که این تلاش، مقبول درگاه حق تعالی قرار گیرد و در قیامت نزد خدای خود و امام خود رو سفید باشم.

تحلیل حاضر حاصل جمع مطالعه نظرات کارشناسان متعدد در نقد توافقنامه و همچنین مطالعه نظرات حامیان دولت در دفاع از توافقنامه، نگاه به سابقه عملکرد غربی ها در قبال ایران، مشاهده واقعیات رخداده در این شش ماه، و از همه مهمتر مطالعه دقیق متن توافقنامه است.

خلاصه توافق ژنو

بطور ساده و خلاصه، توافق ژنو یک برنامه اقدام مشترک و دو طرفه میان جمهوری اسلامی ایران و طرف های غربی (5+1) تعریف می کند که از یک گام مقدماتی، گام های میانی و یک گام نهایی تشکیل شده است. هدف آن است که این برنامه راهکاری باشد تا پرونده هسته ای ایران یک بار برای همیشه حل و فصل گردد. گام مقدماتی در واقع یک دوره ۶ ماهه (اما قابل تمدید) است که در آن ایران مجموعه ای از اقدامات اعتمادساز را بصورت داوطلبانه انجام می دهد و در مقابل غرب نیز بخشی از فشارهای خود را بصورت داوطلبانه کاهش می دهد. گام نهایی یک دوره طولانی مدت است که ایران اقدامات اعتمادساز خود را تکمیل می کند و در انتهای این دوره طولانی مدت و پس از اجرای کامل همه اقدامات اعتمادساز توسط ایران و رفع تمام نگرانی های غربی ها، کلیه تحریم ها برداشته شده و با برنامه هسته ای ایران همانند دیگر کشورهای غیرمسلح عضو NPT رفتار خواهد شد. لازم به ذکر است که در بین گام مقدماتی و گام طولانی مدت نهایی، چندین گام میانی نیز قابل تعریف است که این موارد اکنون هنوز مشخص نیست و با مذاکرات بعدی تعیین خواهد شد.

[ متن ترجمه دقیق توافقنامه ژنو ]             [ متن زبان اصلی توافقنامه ژنو ]

اشکالات و ضعف های این توافق چیست؟!

شاید خلاصه فوق اینطور نشان دهد که توافق خوب و منطقی است، اما افراد دقیق در همین چند خط خلاصه هم اشکالات مهمی را شناسایی می کنند. در ادامه اشکالات عمده این توافقنامه را تبیین خواهم کرد.

اشکالات نگران کننده ای در هر یک از این بخش ها قابل مشاهده است اما اهمیت اشکالات این سه بخش یکسان نیست. به عبارت دقیق تر، اهمیت بخش دوم یعنی «عناصر گام نخست» کمتر از اهمیت بخش های اول و سوم یعنی «مقدمه» و «عناصر گام نهایی» است، چرا که بخش دوم صرفا مربوط به یک دوره موقت شش ماهه است اما بخش های اول و سوم، اهداف نهایی و اقدامات بلندمدت توافق نامه را تشریح می کنند که بدیهی است به مراتب مهمتر هستند.

۱) معامله ضعیف و نامتوازن:

این اشکال مربوط به بخش دوم، یعنی بخش موقت و شش ماهه توافقنامه است که نگرانی و اهمیت کمتری دارد اما از سوی دیگر نشان دهنده ضعف تیم مذاکره کننده است و اینکه این تیم توان انجام یک معامله خوب با غربی ها را ندارد و به راحتی بازی را واگذار می کند. اگر به فهرست اقدامات داوطلبانه ایران و در مقابل فهرست اقدامات داوطلبانه غربی ها نگاه کنید عدم توازن بخوبی روشن است. در فهرست تعهدات ایران، اقداماتی وجود دارد که شامل نگرانی های اصلی غربی هاست (یعنی توقف غنی سازی ۲۰٪ و از بین بردن ذخیره اورانیوم ۲۰٪) و برخی از این اقدامات غیرقابل بازگشت است (مثل از بین بردن ذخیره ۲۰٪ ، ارائه اطلاعات دقیق و نقشه تمام تاسیسات هسته ای، و دسترسی های بیشتر و روزمره بازرسان و جاسوسان) در حالیکه اقدامات طرف غربی شامل نگرانی های اصلی ایران نیست (یعنی تحریم های بانکی و تحریم های صادرات نفت) و در مقابل شامل موارد کم اهمیت و حتی بی اهمیت می شود و همراه با محدودیت های بسیار زیاد می باشد که عملا هیچ استفاده ای نمی توان از آنها کرد (مثل توقف تلاش غربی ها برای کاهش بیشتر فروش نفت ایران، تعلیق موقت تحریم صنعت خودرو، صدور گواهی امنیت پرواز، تعلیق موقت تحریم بیمه شرکت های کشتیرانی و ...). این عدم توازن تعهدات و معامله ضعیف مذاکره کنندگان، بسیار تاسف آور و نگران کننده است.

۲) وابسته کردن حقوق ملی به جلب نظر طرف های خارجی و کوتاه آمدن فاجعه بار از حقوق ملی:

به جرأت می توان گفت که این مورد، بنیادی ترین و بزرگترین مشکل فنی توافقنامه ژنو است و همین مورد به تنهایی کافی است تا توافق ژنو را یک توافق بسیار ضعیف و خطرناک برای آینده فناوری هسته ای ایران بدانیم. این مورد هم در بخش «مقدمه» و هم در بخش «عناصر گام نهایی» قابل مشاهده است:

« This comprehensive solution would involve a mutually defined enrichment programme with practical limits and transparency measures to ensure the peaceful nature of the programme. »

« Involve a mutually defined enrichment programme with mutually agreed parameters consistent with practical needs, with agreed limits on scope and level of enrichment activities, capacity, where it is carried out, and stocks of enriched uranium, for a period to be agreed upon. »

در این بخش ها عنوان شده که تمام برنامه غنی سازی ایران می بایست بصورت توافقی با طرف خارجی تعریف شود! یعنی اگر ایران بخواهد در آینده یک تاسیسات جدید غنی سازی ایجاد کند می بایست طرف خارجی را متقاعد کند که واقعا به این تاسیسات نیاز دارد و اگر آنها متقاعد نشوند ایران حق ندارد کاری انجام بدهد! و بطور صریح بیان شده که برنامه هسته ای و غنی سازی ایران همراه با محدودیت هایی در «سطح»، «گستره»، «ظرفیت»، «مکان»، و «ذخایر» غنی سازی برای یک دوره بلند مدت خواهد بود! لازم به ذکر است که دوره بلند مدت مورد نظر غربی ها طبق گفته خودشان چیزی حدود ۲۰ سال است! و با توجه به محتوا بعید است که پس از این دوره بلند مدت ایران یک برنامه غنی سازی بدون محدودیت داشته باشد.

بندهایی که در بالا ذکر شده از جمله بخش های توافقنامه ژنو است که برای هر ایرانی دلسوزی این سؤال ایجاد می شود که مذاکره کنندگان ما که خیلی خود را با سواد می دانند چطور زیر بار چنین مواردی رفته اند و به چه حقی حاضر شده اند از منافع و حقوق ملی ایران کوتاه بیایند؟!

مورد بسیار مهم دیگر در کوتاه آمدن از حقوق ملی، بحث «بازفرآوری» یا «Reprocessing» و «تحقیق و توسعه» یا «R&D» است. اگرچه تیم مذاکره کننده بارها گفته که از حقوق ملی تصریح شده در معاهده NPT کوتاه نخواهد آمد اما در کمال تاسف تیم مذاکره کننده از فناوری بسیار ارزشمند «بازفرآوری اورانیوم» صرف نظر کرده است! حتی تاسف بار تر پذیرش محدودیت درباره «تحقیق و توسعه» در حوزه فناوری غنی سازی است! به بند زیر که مربوط به بخش سوم یعنی «عناصر گام نهایی» است دقت فرمایید:

«No reprocessing or construction of a facility capable of reprocessing.»

در این جمله صریحا ذکر شده که ایران می پذیرد حق فرآیند بازفرآوری یا ساخت تاسیسات با قابلیت بازفرآوری را از خود سلب می کند! تیم مذاکره کننده به چه حقی چنین چیزی را پذیرفته است؟!

«Iran will continue its safeguarded R&D practices, including its current enrichment R&D practices, which are not designed for accumulation of the enriched uranium.»

این جمله مربوط به تعهدات شش ماهه ایران است که ایران مجاز است فعالیت های تحقیق و توسعه حفاظت شده فعلی را ادامه دهد به شرطی که مرتبط با بحث انباشت اورانیوم نباشد! یعنی تیم مذاکره کننده در گام نخست، از حق «تحقیق و توسعه آزادانه» نیز کوتاه آمده است؛ اولا تحقیق و توسعه ایرانیان باید حفاظت شده باشد، ثانیا نباید وارد برخی موضوعات مثل انباشت اورانیوم شوند! این واقعا شرم آور است. در بخش های قبل نیز گفته شد که محدودیت های بسیار زیادی بصورت توافقی بر فناوری غنی سازی پذیرفته شده است که این قطعا بر حقوق تحقیق و توسعه ایران نیز تاثیرگذار است.

۳) پذیرش تبعیض و برخورد غیرعادی با پرونده ایران:

بی تردید این مورد بزرگترین و ننگین ترین مشکل توافق ژنو است. پاراگراف آخر متن توافقنامه، از بخش سوم یعنی «عناصر گام نهایی» بدین شرح است:

« Following successful implementation of the final step of the comprehensive solution for its full duration, the Iranian nuclear programme will be treated in the same manner as that of any non-nuclear weapon state party to the NPT. »

در این بند از توافقنامه مذاکره کنندگان پذیرفته اند که تنها بعد از اینکه تمام اقدامات تعهد شده در طول دوره بلند مدت توسط ایران بطور کامل انجام شود، آنگاه با ایران همانند دیگر کشورهای غیرمسلح عضو NPT برخورد خواهد شد! ... یعنی ما پذیرفته ایم که فعلا با ما بصورت غیرعادی برخورد کنید تا اینکه در طول یک دوره بلند مدت تمام اقدامات اضافی مورد نظر غربی ها را اجرایی کنیم، آنگاه با ما ایرانی ها مثل بقیه برخورد کنید!! ... هر زمان این بند از توافقنامه را می خوانم قلبم به درد می آید و متعجب می شوم از اینکه چطور یک ایرانی غیرتمند می تواند چنین ننگی را بپذیرد؟!

آقای روحانی در سخنرانی مورخ یکشنبه ۲۱ اردیبهشت ۹۳ خود این جملات را بیان می کند: « ملت ایران از حقوق قانونی خود کوتاه نخواهد آمد و هرگز زیر بار آپارتاید هسته ای و علمی نمی رود، چرا که همه ملت ها بر اساس منشور سازمان ملل متحد حقوق یکسان داشته و هیچ ملتی بر دیگران برتری ندارد و ملت ایران هرگز زیر بار تبعیض نرفته و نخواهد رفت » ... اکنون باید از آقای روحانی پرسید آیا متن توافقنامه ژنو را مطالعه کرده و اگر مطالعه کرده چطور می گوید ایران از حقوق خود کوتاه نخواهد آمد و آپارتاید و تبعیض را نمی پذیرد در حالیکه وزیر خارجه آقای روحانی بصورت رسمی سندی را پذیرفته که در آن از حقوق ملی کوتاه آمده و تبعیض علیه ایران تصریح شده است؟!

آقای دکتر ظریف بارها در سخنرانی های خود گفته بود که وی اقدامات و قطعنامه های ۱۰ سال گذشته شورای امنیت ضد پرونده ایران را بی اساس، غیرقانونی و ناعادلانه می داند اما بند قبل و همچنین بندی از توافقنامه که در زیر می آورم به معنای مشروعیت بخشیدن و مهر تایید زدن بر تمام آن برخوردهای غیرعادی و ناعادلانه توسط آقای ظریف است :

« There would be additional steps in between the initial measures and the final step, including, among other things, addressing the UN Security Council resolutions, with a view toward bringing to a satisfactory conclusion the UN Security Council's consideration of this matter. »

این بند به صراحت بیان می کند که ایران می بایست به تمام قطعنامه های شورای امنیت بطور کامل رسیدگی کند بگونه ای که نگرانی های شورای امنیت در ارتباط با موضوع مربوطه بطور کامل برطرف شود. در یکی از برنامه های گفتگوی ویژه خبری از آقای عراقچی (معاون آقای ظریف و مذاکره کننده ارشد ایران) درباره این بند سؤال شد و پاسخ او این بود: «هنر ما همین است که از یک فعل مبهم در این بند استفاده کرده ایم» که حقیقتا این پاسخ هم موجب خنده است و هم موجب حیرت!! در این بند هیچ ابهامی وجود ندارد و خیلی روشن ذکر شده که ایران باید بطور کامل رسیدگی کند تا نگرانی های شورای امنیت برطرف شود و این یکی دیگر از عملکردهای حیرت آور تیم مذاکره کننده آقای روحانی و ظریف است! و حتی اگر ابهامی وجود داشته باشد طرف مقابل هم می تواند از این ابهام بهره برداری کند و متاسفانه با وجود مذاکره کنندگان ضعیفی همچون تیم آقای دکتر ظریف، قطعا ابهامات به ضرر ایران تمام خواهد شد.

و باز در راستای تبعیض علیه ایران به بند زیر نیز که از بخش «عناصر گام نهایی» است توجه کنید:

« Fully implement the agreed transparency measures and enhanced monitoring. Ratify and implement the Additional Protocol, consistent with the respective roles of the President and the Majlis (Iranian parliament). »

در این بند ایران می پذیرد که در گام نهایی باید کلیه اقدامات شفاف ساز توافق شده و همچنین نظارت های مضاعف و اجرای پروتکل الحاقی را انجام دهد. پروتکل الحاقی شامل اقدامات حفاظتی وسیعی است که حقوق و استقلال ملی کشور در حوزه فناوری هسته ای را زیر سؤال می برد و اجرای پروتکل الحاقی برای کشورها کاملا اختیاری است در حالیکه در این توافق ایران ملزم و مجبور به اجرای این پروتکل شده که در نهایت پس از تمام این اقدامات و محدودیت ها و فشارهای ناعادلانه طی ۱۰ سال گذشته که تا ۲۰ سال آینده هم ادامه خواهد داشت، آنگاه تازه با ایران مانند دیگر کشورها برخورد کنند!

در عمل چه اتفاقی افتاد؟!

اما اکنون که در اواخر این دوره شش ماهه هستیم می توان بهتر قضاوت کرد که آیا حق با منتقدین توافق ژنو بوده یا اینکه حق با مدافعان توافق ژنو است که آنرا فتح الفتوح خواندند! در زیر چند مورد از حقایق مرتبط با عملکرد تیم مذاکره کننده و نتایج توافق ژنو آورده شده است تا علاوه بر اشکالات فنی متن توافقنامه که در بخش های پیش به آن اشاره شد، در عمل نیز دید بهتری درباره عملکرد تیم مذاکره کننده و نتایج توافقنامه بدست آید:

در این مقاله تنها گوشه ای از اصلی ترین و مهمترین نقد های مرتبط با توافق ژنو بیان شد. خیلی سعی داشتم این مقاله طولانی نشود اما حتی وقتی در همین حد کم و مختصر بخواهیم درباره ضعف های عملکرد تیم مذاکره کننده در توافق ژنو صحبت کنیم بازهم یک مقاله نسبتا طولانی ایجاد می شود! اشکالات و ضعف های متعدد دیگری نیز وجود دارد که کارشناسان و نخبگان متعددی به آنها اشاره داشته اند و علاقمندان می توانند از طریق ارجاعات زیر به این مطالب دسترسی یابند. امیدوارم این مقاله بتواند حداقل گوشه ای از دلایل دلواپسان منافع ملی را برای مخاطبان روشن سازد.

+ منابع مطالعاتی بیشتر در راستای موشکافی توافق ژنو :

    [ کلیه مطالب زیر از سوی افراد نخبه، دانشگاهی و اهل سیاست است که در کمال تاسف
      آقای روحانی به همه منتقدین ژنو برچسب کم سوادی و وصل بودن به جاهای خاص زد! ]

    ۱) فایل صوتی نقد دکتر نبویان (استاد دانشگاه و نماینده مجلس)

    ۲) فیلم تحلیل توافقنامه ژنو توسط دکتر سعید زیباکلام (استاد دانشگاه تهران) در دانشگاه امیرکبیر

    ۳) کل داستان تحریم و توافق ژنو در چند جمله ساده (از مهدی محمدی، روزنامه نگار و کارشناس سیاسی)

    ۴) مهدی محمدی (روزنامه نگار و کارشناس سیاست خارجی) : آقای دکتر، محل مصرف ۲۰ درصد اینجاست!

    ۵) مناظره ناصر نوبری (سفیر سابق ایران در شوروی) در دانشگاه امام خمینی قزوین

    ۶) مناظره ناصر نوبری (سفیر سابق ایران در شوروی) در دانشگاه صنعتی اصفهان

    ۷) نامه سرگشاده دکتر منوچهر محمدی (از مدیران وزارت خارجه و استاد دانشگاه) خطاب به آقای روحانی

    ۸) مقالات متعدد سایت کمیته صیانت از منافع ایران

    ۹) مقالات متعدد سایت حراست از دستاوردهای هسته ای

  ۱۰) صوت سخنرانی های کوتاه اساتید و کارشناسان منتقد در همایش بزرگ «دلواپسان منافع ملی ایران» :

                «دکتر کوشکی» ، «مهدی محمدی» ، «مهندس نوبری» ، «صوت سخنرانی همه اساتید»